TKRN Toolkit Tok Pisin

WOKIM

• • Bairo, pepa, na sisis bilong wokim liklik notbuk.
  • Kompyuta igat internet koneksen bilong kisim ol notbuk (long nambawan raun), na printa bilong printim ol notbuk taim yu kisim ol pinis long kompyuta.

TK Reite Notebooks em i bilong ol manmeri husait i gat laik o interes long raitim, rikodim, na lukautim save bilong tumbuna long sevim em long ol lain i kam bihain. Ol yet bai painim tingting na wokim wok long laik bilong ol.

Sapos yu wok wantaim wanpela ples o komuniti, em i bikpela samting tru long pasim tok wantaim ol long dispela samting: husait bai kam insait long wok, husait bai kisim wanem kain bekim o pe, husait bai bosim ol samting ol wokim na husait bai kamap papa bilong ol liklik buk.

Soim ol nambawan pes bilong ol liklik buk na toksave gut long ol olsem wanem ol i ken skelim o pasim wanem samting ol i raitim insait.

Bilong wokim dispela wok gut, em i bikpela tru ol manmeri i save olsem:

a. Nogat man bai pusim ol long kam insait na wokim dispela wok. Wan wan bai wok long laik bilong em tasol.

b. Ol yet mas i gat save na tingting long kam insait long dispela wok

c. Nogat pe. Ol dispela liklik buk ol i no bilong salim na kisim moni. Ol yet, o yu, bai no inap salim na kisim moni long dispela wok.

d. Ol yet bai makim husait bai inap long lukim wanem samting ol i bin raitim long ol liklik buk. Ol laik haitim bilong ol yet, o femili bilong ol, em i orait. Ol laik em i stap long kompyuta bilong taim bihain, em i orait. Ol laik em i go aut long pablik, emi orait tu. Em samting bilong ol. Long nambawan pes, olsem kava bilong notbuk, igat sans bilong ol bai mekim klia dispela laik bilong ol.

Ol notbuk istap pinis long Tok Pisin, long tok Inglis, na long tok Bislama. I gat kainkain liklik buk bilong narapela narapela wok. Yu inap luksave na mekim wanem kain notbuk yu laik yusim.

Yu pelim hat long makim wanpela, usim namabwan long lis.

Tingim wanem kain hap yu bai wok long en, na sapos i gat sans, em bai gut long yusim pepa we wara bai no inap bagarapim.

Taim pepa i kamaut long printa, yu mas holim stret ol pes long we ol i kamaut. Noken miksim o tanim ol lip.

Sekim – i gat inap sisis?

Yu bai yusim ol notbuk long wokim wok bilong tulkit. Ol manmeri i ken yusim ol long rikodim save o tingting ol yet i mekim.

I gat kain pepa we em bai stap gut long kain ples olsem bus o ples. Sapos yu bai wok long kain hap olsem, traim painim na yusim dispela kain pepa i save stap strong long wara. Nogat, noken wori, pepa nating tu bai orait.

Sapos yu o narapela man senisim o miksim o tanim pes bilong liklik buk bai no inap kamap stret. Yu bai hat long stretim em gen. Olsem lukaut gut long dispela.

Mas i gat sisis bilong mekim ol notbuk.
(Bai yu helpim ol manmeri wantaim sampela sisis. Tingim, na kolektim gen sisis bilong yu behain!)

Taim yu bungim ol manmeri, toktok wantaim ol. Askim ol olsem, ol i laik rikodim wanem kain save, o wanem kain samting bilong taim bipo, o bus graun wara, o stori. Gutpela ol i klia olsem i gat sans long wokim kainkain samting, na i gat kainkain we bilong pulumapim ol notbuk. Ol inap rait, o wokim dro, o putim piksa, o pulumapim ol notbuk long laik bilong ol yet.

Sapos yu gat sans, soim ol sampela ol notbuk ol man i bin wokim pinis long en, bilong givim sampela tingting long ol, na mekim ol hamamas long wok.

Ol manmeri bai wokim ol notbuk (foltim, katim, mekim) bilong ol yet. Em i bikpela samting long wan wan i foltim, katim, na wokim notbuk bilong en. Taim ol lain i bisi long wokim notbuk ol bai gat interes long pinism na ol bai save olsem dispela wok em i wanpela wok ol yet inap long mekim.

Taim sampela ol i lainim pinis, inap ol long skulim narapela lain. Ol i ken wokim planti sapos ol igat laik long raitim planti save. Nogut wanpela o tupela man i gat hatwok long stretim olgeta notbuk long bikpela komuniti o ples.

Wanem kain samting ol i laik rait insait long ol dispela liklik buk em i samting bilong ol. Ol yet bai painim tingting long wanem samting ol hamamas long rikodim.

Kain bung olsem em i wanpela taim we ol manmeri ken bungim tingting bilong ol, o stretim wok ol bai wokim. Taim ol manmeri i wok bung olsem, ol bai gat interes long wok. Wok bung em i save kirapim tingting long wok, na kirapim interes long lukautim save bilong tumbuna.

Long bung, ol man i gat sans long autim wari bilong ol, askim ol kainkain askim ol i gat, na painim tingting long wanem samting ol i laik haitim o tambuim long go insait long ol liklik buk.

Tingim na askim:

• ol i laik wokim dispela ol liklik buk bilong husait?
• husait bai lukim ol notbuk bihain?
• ol i laik kamapim wanem kain samting bilong bihain taim?

Askim ol long raitim nem bilong ol ananit long ol tok orait.

Dispela poto i mekim stret husait wokim notbuk na ol bai hamamas long pinisim em. Ol samting ol bai raitim insait em bai stap ananit long nem na pes bilong ol yet na ol man bai luksave husait i raitim dispela stori.

Dispela tok orait long nambawan pes em i wanpela stretpela rot long ol manmeri bai tingting gut pastaim na wokim samting. Ol mas painim gut tingting bilong ol long wanpela samting: ol i laik husait narapela man i ken lukim ol notbuk bilong ol? Sapos ol i laik tambuim sampela samting, i gat sans nau long pasim, o opim, long laik bilong ol.

Em i bikpela samting tru. Ol manmeri mas papa bilong projek bilong ol. I no bilong narapela lain, o bilong wanpela autsait man long bosim ol. Ol i mas tingting gut na wokim samting.
Husait bai lukim?
Husait ol bai hamamas long lukim?
Em save bilong husait?
Ol inap long autim long ol narapela?
Emi save bilong ol meri tasol?
Em bilong ol pikinini lukim? Na kain olsem.

Ol bai wokim dispela notbuk bilong ol yet, na ol pikinini na tumbuna bilong ol. I no bilong narapela man. Ol yet i gat rait long kontrolim husait bai inap lukim ol dispela samting long taim bihain. Sampela bai laikim olsem wok bilong ol bai go aut long pablik, sampela bai les.

Sapos wanpela stori em i longpela tumas, na em bai no inap stap insait long wanpela buk, em i orait, bai yu wokim tupela o tripela buk long en. Givim namba tasol long ol buk bilong wanpela stori, bilong wanem, nogut bihain ol man bai paul. Sapos yu givim namba long buk, ol i bai klia em i planti buk bilong wanpela stori tasol.

Tingim olsem: sapos nupela man i laik kisim gut save bilong dispela stori, bai yu tok wanem long en? Sapos wanpela pikinini bilong pikinini i stap long taun ful taim, na em i no bin kisim wanpela liklik save long pasin bilong ples o kastam, em bai nidim wanem kain informesen long wokim gut dispela stori, o wok, yu laik rikodim?

Givim de long ol em bai strongim tingting long wokim notbuk. Sampela manmeri ol bai hamamas long wok na wokim planti notbuk, sampela, ol i bai sem long wokim. Taim yu givim de long ol, em bai helpim ol long lusim sem.

Sapot bai helpim ol manmeri long hamamas long wok, na sapos yu helpim ol gut taim ol i no klia long sampela samting, ol bai no inap pret o sem long wok. Sampela taim ol lain i save sem long raitim kain stori – ol i save ting olsem, em i no impotent, bilong wanem, olgeta i save long dispela kain samting pinis. Tasol tokim ol, ol i mas tingim ol liklik lain bilong ol – sapos ol i nogat sans long kisim dispela kain save, ol i bai paul na i stap.

Ol man bai hamamas long wok bung sapos ol i filim em i isi long ol. Em i moabeta olsem i gat planti man wok bung. Ol i kam insait long dispela wok pinis em i nambawan samting, na olsem na noken wori tumas long wanem samting ol i laik rikodim.

Sapos ol laikim yu skenim, orait, wok isi isi long kamautim gen na opim ol pes na fletim ol pepa long han. Skenim wanwan pej na sevim long wanpela kompyuta fail ol i kolim ‘PDF’. Bungim ol wanwan PDF pes fail insait long wanpela PDF fail (Tok Inglis: “file”), na sevim wantaim nem bilong man o meri husait i bin wokim em.

Taim yu skenim ol notbuk pinis, yu save em i kamap wanpela permanen rekod nau. Yu bai inap long lukautim ol longpela taim, printim ol gen, o serim wantaim ol wantok. Wantaim dispela ‘digital rekod’, yu ken bungim na kamapim wanpela haus buk, ol i kolim laibri (‘library’) bilong olgeta save bilong man bilong wanpela ples o eria.

Ol man yet bai holim rekod bilong ol, na ol bai hamamas olsem dispela samting em i no lusim ples. Em i stap wantaim ol.

SOIMAUT, SERIM WANTAIM NARAPELA MANMERI, PUTIM LONG PABLIK

15. Sapos yu ken kisim gutpela Internet sevis, em i no hat tumus long wokim wanpela ples klia website (ples internet) bilong putim ol PDF notbuk fail. Yu ken mekim olsem dispela ples internet /website em bai op long olgeta, o yu ken pasim em, na sampela lain tasol em bai inap long luksave long en. Mipela i bin wokim pinis kain website bilong ol notbuk bilong ples Reite, na yu ken luksave long dispela website bilong painim tingting na aidia.

16. Sapos ol laikim, yu ken printim kopi bilong ol notbuk na bungim ol long wanpela hap – olsem long komuniti skul, o kaltsa senta – na kamapim local laibri.

OL SAMTING BILONG WOKIM OL NOTBUK

Mipela save yusim ol samting we em i isi long painim :

• Bairo (yu ken yusim bairo, Sharpie, o kain olsem. Pensil em i no save wok gut – kala bilong em em i no save kamap strong)
• Sisis
• Printa
• Skena
• Kompyuta
• Internet sevis
• Kamera (digital o bilong mobile)
• Liklik masin bilong printim poto na pepa bilong en
• USB flash draiv, SD kat

Wokim ol notbuk
Bilong wokim ol notbuk, yu mas painim na kisim ol notbuk long website/ples internet bilong en. Ol i fri long kisim. Sevim PDF long kompyuta bilong yu, na printim hamas ol notbuk wantaim printa. Lukluk long dispela video long lainim we bilong katim na foltim ol notbuk.

How to make: Book Portrait Diffusion eBook from Proboscis on Vimeo.

Pepa
Mipela save yusim ples kila A4 kain pepa. Em i wankain pepa yu save kisim na yusim wantaim ol printa.

I gat wanpela narapela kain spesel pepa we em bai no inap bagarap hariap sapos wara i kisim em. Dispela pepa em i kain olsem Aquascribe. Tasol sapos yu hat long painin kain pepa olsem, em i orait stret long wokim notbuk long normal A4 pepa.

Putim piksa o poto
I gat kainkain rot long putim piksa insait long liklik buk. Yu ken printim piksa long pepa, katim ol aut long sises, na gluim ol insait long liklik buk.

Mipela i bin yusim wanpela kain kamera (Polariod Snap Touch) we em yet i save printim poto long liklik kat I gat glu long baksait. Em i isi tru long stikim dispela poto stret long liklik buk, na em i gutpela tru long putim poto bilong man o meri husait i bin wokim wanpela buk long nambawan pes bilong dispela notbuk. Sapos yu laik putim poto bilong ol narapela samting insait tu, em i isi tasol. Narapela kamera emi kamera bilong mobail o smatfon bilong yu, wantaim kain liklik printa olsem LG Pocket Photo printa. Ol save usim dispela wankain pepa bilong Polaroid Snap Touch.

Planti man save wokim piksa wantaim bairo insiat long ol liklik buk bilong mekim klia stori bilong ol.

Skenim na printim
Taim yu kamautim gen na opim wanpela notbuk, em i isi long skenim ol pes long wanpela standard “flatbed” skena olsem i gat long planti opis. Taim yu skenim, sevim em long PDF format, na bungim ol pes long wanpela PDF fail. Inap long printim ol PDF bilong ol komplet notbuk bilong kamapim wanpela stret kopi bilong buklet trutru.

Mipela i bin traim Epson DS-30 skena bilong wokim wok long bus. Em i orait, tasol hat liklik long wok gut wantaim. Moabeta em i Canon Canoscan LiDE 120 . Tupela wantaim bai pas long kompyuta wantaim USB na kisim pawa long kompyuta (olsem na ol bai no nidim narapela pawa gen).

Mipela i bin yusim wanpela liklik bateri printa taim mipela wok long bus bilong printim ol notbuk (Canon Pixma iP110) tasol ol narapela kain printa tu bai inap.

Soimaut na putim long pablik
Dispela hap em i bilong ol man o ples husait i bin givim tok orait long putim ol Notbuk bilong ol long website (ol i ken op o pas). Yu mas i gat internet sevis bilong mekim dispela wok. Bai yu usim wanpela fri sistem olsem WordPress.com (lukluk long Reite Village online laibri olsem wanpela eksampol) na putim ol PDF fail long en. Igat ol narapela rot long lukautim ol fail olsem Dropbox o Google Drive.

Sapos yu laik givim ol liklik buk long narapela, yu ken yusim SD kat o USB draiv.

Powa na Lait bilong wok long bus
Mipela toksave olsem, em bai isi long yu sapos yu kisim na printim ol Notbuk bilong komplitim pastaim, na bihain go long bus bilong work bung wantaim ol manmeri. Tasol olgeta samting yu laik yusim long bus, olsem kamera, smartfon, printa, skena, leptop, ol dispela samting em bai nidim powa. Sapos nogat pawa long ples yu laik wok long en, sola na beteri istap bilong helpim yu. Long PNG, mipela i bin traim na yusim wanpela Goal Zero Yeti 150 solar generator wantaim Nomad 200 Solar Panel bilong givim pawa long leptop, skena na printa. Power Traveller Solar Monkey save wok gut bilong sasim ol liklik samtink olsem mobail o kamera.

Bilong wok long nait, mipela save laikim: Sun King Pro na Nokero N182 Solar Light Bulb.